Rusiyeniñ devolütsiya haritası

Cuento en español, Geschichte auf deutsch, Histoire en français, Storia in italiano, Stāsts latviešu valodā, Lugu eesti keeles, Pasakojimas lietuvių kalba, Разказ на български, Historia po polsku, Қазақ тілінде әңгіме, Оповідь українською, Рассказ на русском, القصة بالعربية, 中文故事

Müelif Yanuş Bugayskıy

Resam Marına Lutsık

Rusiye Federatsiyasınıñ parçalanması, 1990-cı senelerde Sovetler Birliginiñ dağıluvından soñ, imperatorlıqnıñ yıqıluv ceryanının üçünci basamağı olacaqtır. Bu adiseler, Moskoviyanıñ 16 asırnıñ soñu ve 17-ci asırnıñ başında yaşanılğan, soñra ise Birinci dünya cenki yılları Rusiye çarlığı dağılğan zamanlarda ğayrıdan tekrarlanğan belâlar kibi, ağır ve qalabalıq künlerniñ beklenilmesi aqqında bildire. Lâkin 17 ve 20 asırlarğa baqqanda, zemaneviy Moskvanıñ Rusiyeni ğayrıdan qıta imperatorlığı olaraq tiklemek içün em ceopolitik (geopolitik) imkânlar em de siyasiy iqtidarı yeterli derecede degildir.

Moskoviya hükümranlarnıñ mirasçisi olğan Rusiye Federatsiyası, tam olaraq şekillenip olmağan milletinen devlet olaraq da meydanğa kelemedi. O ne milli, ne içtimaiy, ne de semereli imperator devleti oldı. Rusiyeniñ sayısı olmağan zayıflıqlarına çeşit faktorlar tesir ete: yaqarlıq qazımtılar ticaretine iqtisadiy bağımlılıqnıñ fenalaşuvı, kelecekte reqabet etüv istikbal iqtisadiy imkânlarnıñ tarlaşuvınen sıñırlanuvı, regional ve qavmi rahatsızlıqlarnıñ qoşuluvı. 2022 senesiniñ fevral ayında Rusiyenıñ Ukrayinağa tam miqyaslı istilâsı, Kreml tarafından qoyulğan maqsatlarğa irişmeyip, büyük arbiy zararlar körüvi ve qarşısına halqara iqtisadiy sanktsiyalarnıñ işletilmesine oğrağanı, devletniñ parçalanuv ketişatını tezleştirdi.

Rusiyeniñ 1993 senesi çıqqan esas qanunlarına köre memleket federatsiya şekilinde belgilene, ama aqiqatta ise, göñülli razılıqnen degil de memüriy bildirüv esasında şekillenip meydanğa kelgen merkeziy neoimperial qurulış ola. Siyasiy status-kvo-sı istiqrarsız olğan suniy devlet devresiniñ soñuna kelmekte. Sovetler Birligi dağılğanından soñ, bır qaç buhrannıñ aynı zamanda keskinleşmesi olmadı. Buhranlar sırasında, akimiyetniñ turğun iqtisadiy inkişafnıñ temin etüvde qabiliyetsizligi, Moskva ve başqa federal regionlar arasında farqlılıqlarnıñ artması, Moskva idaresiniñ itibardan tüşürilmesi, kütlevüy cezalavlarnıñ tesiri azlaşması ve cenkte ya mağlübiyetke oğramaq ya da Ukrayinada belgisiz vazietke tüşmektir.

Basqı arttıruvı

Ayatını devam etmek içün, Rusiye inkişaf etip aqiqiy federatsiya şekiline kelmek kerektir. Ama ayrı etnik (qavmiy) grupalarnıñ kereklerini qanaatlendirmek içün, merkezsizleştirüv (detsentralizatsiya) yolunen ketmek yerinde, rusiye akimiyeti kütleviy sıñırlavlar siyasetini işletmekte. Qadaplar, Moskva tarafından regional valilerniñ bir taraflı tayinlenüvi em yerli resurslarnıñ öz mal-mülküne alınması, onıñ memlekette COVID-19 ve başqa fevqulâde vaziyetlerde kerekli tetbirler alınmaması em de, hususan milleti rus olmağan nufuslarda, Ukrayinağa qarşı cenkinde telâfet sebebinden tarqala. Çalışqan rejim narazlıqlarğa qarşı basqılar işletse bile, aynı zamada bir qaç uzaq vilâtlerde yüzbergen buhranlarnıñ tesiri, Moskvanıñ represiv aparatını baş qaldıruvlarğa yol bermemek sualinde devlet kontroli (nezareti) yerine ketirilmesi içün, iqtisadiy yardım berüv imkânlarını zayıflaştırır.

Kreml, Ukrayina ve Gürcistanda olıp keçken renkli inqılâplarnın qaysı bir şekilde tekrarlanmasından qorqa, çünki şu inqılâplarda saylavlarda tahriflerge qarşı narazlıqlarnı toqtatıp olamağan qabarcı akimiyet yıqıldı. 2020 senesi Belorusiyede vatandaşlarnıñ kütleviy narazlıqlağa çıquvı, açıqtan açıq olğan tahriflerniñ neticesidir. Bu adise, pasiv bir cemiyet olıp, Rusiye vatandaşlarnıñ tabiatını aks eticisi kibi tanılğan Belorusiye milletniñ areketleri, dünyada şekillengen böyle fikir yañlış olğanını bildırdi. Beloruside olıp keçken narazlıqlar bastırılsa bile, olarnıñ sebepleri yoq etilmedi. 2022 senesi Qazahistanda insanlarnıñ soqaqlarğa çıqıp akimiyet binalarına ücüm ettkende, Moskva içün, cemiyetniñ qaynap başlağan açuvı apansızdan patlap tez tarqala bilmesi aqqında daha bir ihtar oldı. Körünilgen istiqrar tabiiy olaraq qabul etilemez, çünki fiyat kötermek, ya da saylavlar neticelerniñ tahrif etmek kibi areketler, narazlıqlarda cemiyetniñ siyasiy deñişmeler talaplarını keñleştire bile.

Rusiye Federatsiyası ekzistntsianal paradoksqa qarşı tura. Bu vaziyet: tahrifli saylavlar vastasınen esas qanunğa köre devam etilmesine baqmadan, Vladimir Putinnıñ prezidentlik vazifesinde bulunma müddetiniñ yekünlenmesinen quvetleşecek. Daimi iqtisadiy ilerilev olmadan merkezleştirüv ve repressiyalar cemiyet qarşılığını ziyadeleştirip sarsıntılar qozğatır: aynı zamanda liberalleştirüv ve merkezsizleştirüv kene de devlet dağıluvına ketirecek. Siyasiy plürolizmsiz, iqtisadiy deñişmesiz ve regional muhtariyetsiz, federal qurulışta idare etüv ket kete imkânsız qalacaqtır. Lâkin atta demokratik reformalar yapılsa bile, bir qaç region ayrı çıqmaq içün, fırsatnen faydalanır edi. Tertipli reformalar zorbalıqlı çarpışmalarnıñ sayısını azlaştıra bile, ama reformalar muddetsiz blok etilgeni içün, kelecekte zorbalıqlı çarpışmalarnıñ oluvı emiyetli derecede artması beklenile.

Devlet lokal sarsıtmalarğa tüşürilgeni sebebinden, şimdiki federal sistemni qanunsız tanığan ealelerniñ sayısı artacaqtır. Böyle alda bazı stsenariylerniñ sırası kerçekleşe bile, yolbaşçılar arasında akimiyet içün küreşnen beraber devletniñ bölünmesine kelüv, Kreml ve regional akimiyetler arasında çatışuv, arbiy quvetlerde kesir (фракція) davaları ve memleketniñ bir qaç qısımlarında merkeziy idareciliklerniñ yıqıluvı.

Çoq milletli federatsiyanıñ akimiyet qurulışı Sovet Birligine baqqanda dağınıqlığı bir şahısnıñ liderligine artqaç bağlanuvı ve közde tutulğan qanuniy varislikniñ yoqlığınen bağlıdır. Budan da ğayrı bugünki Rusiyede devletni bütünley qaplap alğan ve ealege sezdirmey akimiyet başlığını deñiştirgen Komunist partiyasınıñ aparatı çalışmay. Devlet yonetici toplumı içün reqabetli saylavlarnen demokratik deñişmeler mümkün degil, çünki olar Rusiyeniñ kelecegine muayyensizlikni ziyadeliştirecektir. Aqiqaten, 1990-cı senelerge baqqanda, şimdi Putinniñ ölüvinden soñ demokratik sistemniñ peyda oluvnıñ mümkün olması şübelidir. Kerçek bütündevlet demokratiyanıñ beklenilmesi — az, muassaslar (інституції) —boşadı, muqabil (alternativ) siyasiy firqalar — zayıf, vatandaş cemiyeti — zulum altında. Devletniñ birleşken siyasiy elitası şekillenip meydanğa kelmesi vaqıt alacaq. Böyle ceryan (protses) avtokrat, milletçi, ve populist quvetleri tarafından şikâyetlerge oğratılıp, toqtatıla bile.

Siyasiy qurulıştaki bozğunlıqlarnıñ artması, akimiyet iyerarhiyasına talaplarnıñ çoqlaşması, merkeziy nezaretniñ zaiflaşması ve siyasiy bölünüvlerniñ kenişlenmesi daha çoq ihtimaldır. Milliy kimlik ve etnik farqlılıqlar separatizmni alevlendire bile, ama zıddiyet, ayrı regionlarnıñ merkeziy idarelerine qarşı şikâyetleri olğan bir havm içinde de inkişaf ete bile, ya da iqtisad ceetinden ayrı çıquv kâr etecegini tüşüneler. Devlet birdemliginen bağlı meseleler ardı-sıra ve zorbalıqsız ola bile, ama kene de zorbalıq stsenariyi alıp taşlanılmaz. Bular episi bir de bir federal birdemlikniñ tamamınen ayrılmasını başqalarını ise yañı federal ya da konfederal qurulışlarğa qoşuluvına ketire bile.

22 etnik cumhuriyetlerinden biriniñ ayrı çıquv areketleri, çoqusı rus qavmi olğan bir qaç regionlarnıñ öz taqdirni tainlev talaplarını teftiş ete bile. Böyle vaziyet merkezini zaiflaştırıp, avtokratik devletini tutıp turmaq içün şaraitlerini eksiltir. Nasihatlı şudır ki, 1990-ci yıllarınıñ başında: Sovetler Birligi yıqılmağa başlağanda: ealisi çoqusı rus qavimi olğan regionlarnıñ 40 faizi, muhtariyetniñ keñleşmesine israr etti, bazıları ise, etnik cümhuriyet olaraq mustaqillikni istedi. Quvetleşken regional faallik merkezden maaliy ve başqa resurslarnıñ celp etici muzakereler tarzı ola bile. Lâkin separatist areketler ekseriy allarda iqtisadiy merkezsizleştirüv talaplarınen başlanmaqta, soñra ise merkeziy akimiyet idareciliginiñ areketlerine qarşı quvetleşe, em de er daim elita ve cemiyet ıntıluvlarınıñ çoqlaşqanına bağlıdır.

Sarsıntı sebepleri

Devletniñ dağılmasında esas viran etici küç bu cenkte yenilmek, ya da devlett içinde Kremil qabaatlanğan sebebi – devamlı arbiy ümütsizliktır. Putinniñ idaresinde olğan rejimi halq ögünde sessiz razılıq köstere, vaziyetke baqmadan mümkün olğanı qadar çalışmağa devam ete ve ket kete tecavüziy tış siyasetke, teritorial revizionizmde, vatanperver militarizmde ve ğarpqa qarşı prapagandağa esaslana. Ukrayinada buyuk muvafaqiyetsizlik ya da çaresiz al, Putinnıñ siyasetine qarşı areketlerge sebep olacaq, onı avuştırmaq maqsadınen, akimiyet içün kureşni başlaycaq, sayğını coyğan akimiyetke qarşı halq isyanlarnı teşviq etecek ve devletniñ bütün ğayıplarını köz ögüne ketirir. Çar imperatorlığı birinci cihan cenkinde Almaniya imperiyasınadan mağlubiyetke oğradı, sovet imperiyası ise, Afğanistandaki cenkinde muvafaqiyetsizlik neticesinde dağıldı. Kremlniñ sabıq namlı mefkürecisi Vladislav Surkov 2021 senesinde bastırılğan maqalesinde belki de aqlı edi. O, Rusiye muvafaqiyetli bir imperial kenişlemeni amelge keçirmese, devlet olaraq ölecektir, degen fikirini bildirdi.

Rusiyeniñ yolbaşçıları halqnıñ tesadufiy baş qaldıruvlarından saqına. Bu fikirni soqaqlarda barışıqlı narazlıqlarğa qarşı qararsız bastıruvlar ve nasıl bir şekilde teşkil olıp meydanğa kelgen muhalifetni yoq etmege tırışqanını delil olaraq tasdiqlay. Memurlar, içtimaiy soravlar cemiyetniñ kerçek fikirlerini aks etemegenini yahşı bileler. Olar, adetince, memleketniñ çoqusı regionlarında siyrek rastkelgen, aqiqiy hal vaziyetniñ açıqlamasında qabiliyetsizdir. Buhranlarnıñ çoqlaşuvı ve idarecilikniñ zayıflığı vaqtında beklenilmegen taraflarğa yöneliş alır. Bundan da ğayrı saylavlarnıñ neticelerı akimiyet erbapları tarafından tahrif etilgeni sebebinden, memuriet cemiyetniñ isteklerne tamamınen qıymet kesip olamay, bu sebepten şimdiki akimiyet idarede devamlı sürette qalması içün qasevetlene. Ealeniñ çoqusı akimiyetke qarşı apatiya, çetleşüv ve atta ümütsizlik kibi alları, tez vaqıtta nefret ve tecavuzğa deñişe bile.

Dallanğan parçalanuv bir sıra amellernen beslene bile ve neticede büyük adisege ya da bir sıra toplanğan buhranlarğa çıqa. Bunıñ terenleşken depresiya, büyük inflâtsiya, vaqtınen aylıqlarnıñ berilmemesi ya da toqtatılması, uyğun olmağan meskinler, etraftaki tabiyatnıñ yoq etilmesi, altyapınıñ (інфраструктурa) dağıluvı, içtimaiy hızmetlerniñ azlaşması ve tez artıp turğan işsizlik kibi meseleler cemiyetniñ keñişlengen şikâyetlerinen beraber büyük iqtisadiy ölçülerge ketire bile. Kremlniñ, iqtisadiy zararlar vaqtınca körüniş olğanı aqqında işandirüvları, teren ve devamlı olsa, vira emiyetini coyacaqtır. Atta akimiyetniñ tarafdarı olğan eslibaşlı ealesi, ufaq şeher ve köylerniñ sakinleri kün künden özlerini Moskva tarafından unutığan ve terk etilgenini ziyade duyacaq. Yerli akimiyet erbapları federal idarecilikni iqtisadiy ceetten dolandırıcı ve aqsız areketlerde, ve içtimaiy rifahlarnı (блага) devlet bürokratları tarafından qullanğanında qabaatlaycaq. Narazlıqlar apansızdan ve başından emiyetsiz ola bilse de, zamanca, sayısı olmağan çeşit şikâetlerni birleştirip, qar topı kıbi ösmek mümkün.

Putin rejimi soñki yigirmi yıl devamında öz vatandaşlarına şimdiki idare sistemasından daha yahşısı olmağanı aqqında inandırmağa çalıştı. Bunen beraber, narazlıqlarnıñ ve iqtisadiy durum arasında olğan munasebetlerniñ tez alevlenmesi mümkün. Çünki bu al cemiyetniñ maaliy ve medeniy vaziyeti daima fenalaşqanı, zenginler ve fuqare tabaqalarnıñ arasında olğan farqlılıqlarnıñ ket kete artqanı, yüzsüz resmiy idarecilik ve qabarcılıq er yerde yayılğanınen bağlıdır. İnqilâpqa yol bermemek içün, memuriyet çeşit tetbirler ala bile, şu sırada ealeniñ esas tabaqasına derhal iqtisadiy imtiyazlar berilmesi, bir ya bir qaç regionda kütleviy narazlıqlarğa çıqqan ealege qarşı şiddetli basqılar yapa bile. Sıñırlı merkezsizleştirüvniñ programması da cemiyetniñ baş qaldıruvlarına sakinleştiricisi kibi qullanıla bile. Cumhuriyet ve regional mustaqillikniñ sıñırlanuvı çalışacaq federatsiya meydanğa ketirüvine ıntıluvda sınalacaq ve bir qaç region merkeziy idare seviyesinde qalabalıqlar devamında azamiy variantlarğa irişmek içün imkânlar körecekler.

Eñ istiqrarsız bölgelerde iqtisadiy teşviqler yardımınen tınçladırmaq içün alınğan tetbirler qaytarıla bile. Ayrı iqtisadiy imtiyazlar başqa regionlarda çorlanmalar qozğatılmasına sebep olır ve olarnı Kreml siyasetine qarşı kütlevüy areket devlet maalietini arttıruvınen kâr olması mukün. Yerli yolbaşçılarğa siyasiy kerilemeler ve memuriy mustaqillik valiylerni daha serbest mustaqil areket etmege em de keñiş muhtariyetke intıluvnı qozğatır. Vikâlet ve resurslarnıñ artması da, tam şu Moskvanıñ sevimli Şimaliy Kavkaz kibi milliy cümhuriyetlerge, qarşı duşmancılıq rehberliginde (tesirinde) rus qavim milletçilikni alevlendire bile.Bu vaziyet qavmiy cumhuriyetlerini tamırınen yoq etilmesi ve merkezleştirüvge çağıruvlarını quvetleştire bile, ya da ayrı rus qavminen milliy cumhuriyetniñ yaratılmasına sebep olır.

Rejimniñ ülke boyu kütleviy şekilde, ya atta bіr qaç, vaziyeti rahatsız olğan yerlerde aynı vaqıtta kütleviy represiyalar yapmaq qabiliyeti yeterli olmağanı körüle. İşçiler, aylıqlarnıñ az ya da berilmegenine, iş yerlerinde şaraitleri uyğun olmağanına, fiyatlarnıñ köterilmesine, yaşayış seviyesiniñ tüşmesine qarşı narazlıqlar bir qaç regionda narazlıqlar ve başqa istisal-emek tetbirlerniñ alevlenmesi mümkün. Sarmal şeklinde qarışıqlar, kütleviy narazlıqlarnıñ artıruv ve tartıluvları polis bastıruvlarnıñ şaatı olır. Polisniñ tınç demonstratsiyalarğa ücümleri radikalleştirüv ve daha şiddetli cevapqa sebep ola bilir. Aynı zamanda narazlıqlar çeşit areketler, sebepler ve yerler arasında añlaşmalar içün imkânlar temin etecektir. Devlet, represiyalarnı devam etmek içün, cemiyetniñ baş qaldıruvlarnıñ bastıruvnı beceremegeni sebebinden inqilâbiy vaziyet inkişaf ete. Yıqılgan diktator rejimi altında ve kün künden fenalaşqan yoqsuzlıqta yasamağa istemegen insanlarnıñ sayısı vira arta.

Bundan da ğayrı, Kremil, sanki Rusiye devletine ve vatandaşlarına zarar ketirecek, sözde separatizmde qabaatlanğan qavmiy respublikalarğa ealisiniñ diqqatını celp etmege tırışacaq. Boyle yanaşuvnıñ neticeleri, tam 1999-ci senesi avgust ayında, Putin baş naziri vazifesinde bulunğanda, Çeçenistannı böten yamanlap, şu topraqlarda ekinci defa cenk açılmasınıñ tekrarlanuvına ketirmek mümkün. Lâkin, qavmiy ve diniy nefret esasında zıddiyetlerniñ alevlendirmesi, milliy ve içtimaiy birlikni bozmağa devam etip, müsülmanlarnıñ çoqusına, Rusiye – olarnı yoq etmege tırışqan duşman, degen fikirge eminlik qoşacaq. Moskva ayrı milletlerini yamanlap duşman olaraq kösterecek olsa, devletniñ bar olğanını temin etip olamaz ve belli qavmiy grupalarını ozüne qarşı olmasına sebepçi olacaq. Bu kibi strategiya, siyasiy ceetten tesiri ters neticelerge ketire bile. Rusiye vatandaşlarnıñ çoqusı, qan tökülmesinden qaçınmaq içün, separatist teşkilâtlarğa ayrı çıqmağa ruhset etilmesi kerek olğanında inandıracaq. Böyleliknen «böl ve üküm et» strategiyası akimiyetniñ daha çoq bölünüvine ve küçniñ azlaşmasına ketire bile.

Akimiyet içün kelecek küreş

Federal qurulış bölünmezden evel, Rusiye devamlı sarmalı qalabalıqlarğa ve akimiyet içün küreşlerge oğraycaq. Sovetler Birliginiñ soñki aylarında olğanı kibi, devlet müessiseler idarecilikniñ sırası bozulğanını köstere. Merkeziy ve regional elitalar azlaşqan maalliy resurslar içün çatışqan vaqtında bazı müessiseler (інституції) faaliyetini (діяльність/ функціонування) tamamınen toqtata bile. Kremlniñ, devlet maliyeti etrafında prezedent nezaretinen faydalanğan elitalarnıñ turğun riayetkârlığından qorquları kerçekleşe. Olarnıñ tarafdarlığı iqtisadiy imkânlarnıñ eksilmesinen ğayıp olacaq. Bu vaziyet çeşit tesir saalarda çatışmalar sırası, qaçıruvlar, öldürüvler, siyasiy ve iş raqiplerge qarşı hafsızlıq quvetlerniñ qullanılmasına sebep ola bile.

Rusiyeniñ siyasiy turğunlığı halqnıñ kerekli sözsüz razılığınen beraber Putinge destek olğan elitalarnıñ (etibarlılarnıñ) añlaşması, çevresinde dolana. O, ne halqnıñ közü ögünde qanuniylikke, ne de sebatlı(turğun) müessiselerge bağlıdır. Putin, öz havsızlıq quvetlerinde olğan tanışlıqlarına ve eñ yaqın alâqada olğan leningradlı insanlarğa tayanıp, siyasiy raqip olğan taraflarnı, iqtisadiy ve arbiy fraktsiyalarnıñ arasında muvazağa (balans) irişti. Akimiyet içün içki küreş aqiqiy ğalipni belgilemez, olsun islâatç, olsun başqa bir merkezleştirilgen avtokrat. Putinniñ yıqtıruvınen akimiyet içün küreşni ya da halq narazlıqlarını toqtatılacağı şart degil. Aksine, akimiyet erbapları arasında itibar seviyesi – alçaq, cemiyetniñ akimiyet idarecieler tabaqasına ise, işanç – az olğanından siyasiy çatışmalarnı ve cemiyetniñ baş qaldıruvlarnı quvetleştirecektir.

Biri birine duşman olğan siyasiy «klanlar» ya da ağlar arasında akimiyet içün küreş alevlene bile. Şu klanlarnıñ eñ qudretlisine devlet havsızlıq memuriyeti ve arbiy quvetler, devlet korporatsiyalarnıñ idarecileri, duyuk oligarhlar, riayetkâr siyasi fırqalarnıñ yolbaşçıları, sanayı lobistler ve regionlar rehberleri mensüptir. Bu zıddiyetler, Putinniñ etrafındaki fikir anlaşmasınıñ bozuluvınen ya da devletniñ devamlı iqtisadiy zevalınen ve qıt resurslar içün reqabetniñ artmasınen açıqtan açıq patlaması mümükün.

Putinni yerinden aluvda siyasetçiler reqabeti, akimiyet qurulışnı «torna» eter ve devletniñ telükesizlik quvetlerniñ içindeki fraktsiyalarnı qaviyleştirir. Bazı regionlarnıñ politsiya zabitleri bitaraflılıqnı saqlar ya da insanlarnıñ soqaqlarqa çıqışları keñ darqalmasınen, atta halq narazlıqlarına qoşulması mukün olğanına oşay. Putinniñ tertip ve ögüni aluv tetbirlerini temin etkeni içün, olğan tarafdarlar ealiniñ çoqusı, onıñ taqatı eksilgenini körip, rejimni de red etecekler. Devlette añlaşılmamazlıqlar ve qalabalıqlar tarqalğanda Moskvada işançqa lâyıq varis peyda olmasa, cemiyet öz regionlarında belli bir tertip-nizam körünişni ğayrıdan tiklemek içün, yerli regional yolbaşçılağa dıqqatını çevirecek.

Elitalarnıñ Kremlge riayetkârlığı ortaq ideologiyağa degil de, qaba iqtisadiy ve siyasiy kelirge esaslana. Elitalarnıñ bir qısımı, qabarcılıqlar içün resurslar bitkeninen, rejimge işançını coyacaq, halqara munasebetlerden ayırıluv tesirinde kelirler eksilecek, içtimaiy baş qaldıruvlar ise vira keñleşecek. Milliy iqtisadiy imkânlarnıñ azlaşuvınen muayyen menfaatlar grupalarnı üstün körqen devletniñ siyasiy munasebetler piramidası vira istiqrarsız alğa kelecektir. Elitalarnıñ içindeki zıddiyet resurslarnıñ eksilmesinen kerçekleşe bile ve bazı şahıslar içtimaiy isyanlarnı öz raqiplerine qarşı yönetmege ıntılacaq. “Yedinaya Rosiya” ükümran fırqası bölüne bile, çünki fırqanıñ regional azalarnıñ çoqusı oña siyasiy ya da ideologik sebeplerden degil de, uyğunlaşuv niyetinen qoşuldı, ve bu sebepten akimiyet içün küreş, merkeziy idareni zaiflaştırğandan soñ taşlap keteceklerі ihtimal. Eger, muhalefet fırqalarınen beraber olğan komunist ve liberal demokratlar meraqlandırğan kârları azlaşqanını körseler, Kremlniñ tenqidinde mustaqil pozitsiya ala bile. Fırqa teşkilâtlarnıñ regional bölgülerinde milliy organlarğa baqqanda riayetkârlıq azlaştı ve Moskva tarafdarlarına qarşı çıqmaq ya da ayırılmaq mümkün olur edi. Bu, fırqalar birleşmelerige ve idare etici tabaqa içinde çatışmalarğa sebep ola bilir.

Muvafaqiyetsiz cenk ve dağılğan iqtisat şaraitinde yüksek memüriyet temsilcileri ve telükesizlik hızmetlerniñ rehberligi birleşip, «saray avdarılmasını» temin etip, Rusiyeniñ qıyın vaziyetinde mevcüt olğan rejimni qabaatlay bile. Ama devlet qurulışnıñ «deregi»nde deñişmeler iqtisatnıñ musbet inkişafına tesir itip olamaz ve içtimaiy sarsıtuvlarnı quvetleştirip, vatandaşlarnıñ içki zıddiyeti ve isyanlarına sebep ola bile. Moskvadaki siyasiy fraktsiyalar, 1990-ci seneleriniñ başlarında Sovetler Birligi yıqıluvı vaqtında kibi, regional elitalar arasında ittifaqdaş qıdıracaqlar. Em Gorbaçov, em Yeltsın, raqiplerni yenip, tarafdarlarını quvetleştirmek içün, regional mustaqillikni teşviq ete ediler. Cümhüriyet ve regional liderlerini idare etüvlerniñ ğayrıdan ıntıluvları, devlet dağıluvınıñ daha bir habercisi olmaqtadır.

Akimiyet içün küreş quvetleşkeni sebebinden, rusieniñ arbiy komandanları Kremlden vira uzaqlaşacaqlar. Eger arbiy quvetlerniñ halqnıñ baş qaldıruvlarını sakinleştirmek içün yönetilüvi yapılsa, olduqça aşkâr olır edi. Devletniñ tam dağıluv vaqtında ordu idareciliginiñ silsilesinde bölünmeler, qavmiy ve diniy alâmetlerge köre bozğunlıqlar, çeşit etnik toplumlarnıñ arasında çatışmalar ve regionlarnıñ federal sıñırlarından tış olgan hızmetlerinden milleti rus olmaganlarnıñ çıqaruvlar olmaq mümkün. Ukrainağa qarşı cenkte arbiy telâfet esabatına köre, rus olmağanlarnıñ sayısı bayağı artqaç olğanını köstermekte, lâkin buña, ekseriy allarda, arbiy quvetlerniñ zügürt regionlarnıñ ealesine büyük aylıqlar ve parlaq kelecek teklif etilmesi sebep oldı. Aynı zamanda Moskva havmı rus olgan rusiye vatandaşlarını aqlamak içün, cenkte yapılğan cinayetlerni rusiye ordusında devlette sayısı az olğan milletlerge mensüp olğanını köstermek içün çeşit yollar qıdıra. Ama, devletten tış olğan cenkte ruslarnı almayıp, başqa milletlerni top yemi olaraq qullanılması, Moskvağa qarşı olğan açuvnı daha da ziyadeleştirir, Ukrayinada arbiy mağlübiyetler ise, rusiyeniñ arbiy quvetlerinde zıddiyet ve çatışuvlarnıñ sayısı artıra bile. Federal buhranlarnıñ terenleşuvı ve arbiy quvetlerniñ bölünüvi sebebinden, milisler, isyancılar ve peyda olgan proto-devletler silâ alacaq.

Moskvanıñ merkeziy idareciliginiñ dağıluvı başlağanınen, akimiyet regionlarğa keçecek. Vatandaşlarnıñ büyük qalabalıqları başlağan kibi olsa, bölge valiyleri elverişsiz vaziyette bulunacaqtır. Vatandaşlar valilerrden öz yerli vazifelerini yerine ketirilmesini talap etken vaqtında, Kreml olardan yerli narazlıqlarnıñ bastırılmasını talap etecektır. Eger Merkezdekiler kerilemeler temin etip olamasa, narazlıqlar ise yerli memuriyetnin nezareti altından çıqsa, regional akimiyetniñ, Moskvadan resurslar almaq içün yerli narazlıqlarnı qullanması faydasız olmaq mümkün. Gubernatorlar ya narazlıqlarnıñ bastıruvlarından qaçına, ya da Moskvanı qaba bastıruvlarda qabaatlay bile. Her halda olar yerli cemiyetniñ, Merkez aqqında fikirlerini qaviyleştirecektir. Böyle ketişat regionlarda, keñ manada, yenilmegen qabarcılı bürokratiyası olğan müstemleke istismarcı rusiye paytahtına qarşı yersigen darğınlıqnı açıqlar. Ket kete insanlar öz özüni büyük rusiye devletniñ vatandaşları olaraq degil de, belli bir regionnıñ sakinleri olaraq belgilenmekteler.

Bazı cumhuriyet ya da regional yolbaşçılar federal qurulışta ayırım yapuvda iddia etecek ve aqiqiy muhtariyetni temin etecektir. 1990-ci senelerde dağıluvdan evel federativ Yugoslaviyada kibi, bazı zengin regionlar fuqare regionlarga qoltutmağa mecbur olğanlarına narazlıqlar bilbirip, mustaqil olaraq ya da aksine, Şımaliy Kavkaz kibi, fuqare cümhürüyetlerniñ ayrı çıqmasınen, daha gür inkişaf ete bileceklerini tasdıqladı. 1990-ci senelerede sovet komunist imperatorlığınıñ dağıluvına tesir etken separatist areketleri, elitalarnıñ resurslarnıñ çoqusını ittifaqdaş cumhuriyetlerniñ elinde saqlamaq maqsadınen işletilgen, qısmiy ya da başlanğıç leyhaları edi. Mustaqillik içün cumhuriyet arekette yolbaşçılarnıñ çoqusı sovetler qurulışnı terk ettiler.

Yerli elitalar, Moskvağa sadaqatlıqnıñ saqlaması içün masraflar faydalarından üstün degen neticege kelecek, ve bu sebepten regionlar içün mustaqillikniñ kenişlenmesini seçecektir. Yerli akimiyet Kreml olarnıñ legitimligini ve kerekli resurslarnıñ temin etecegine başqa işanmaycaq ve öz akimiyetni milliy cüumhüuriyet ya da regional liderlik şeklinde ögge çıqarmağa tırışacaqlar. Çeşit cumhuriyetlerniñ cemiyet arekeler ve yerli akimiyetleri, diyar ve vilâyetlerde Moskvağa talaplar bildirüvler aynı bir zamada yapıla bile. Akimiyet iyerarhiyası bozulğanınen, qarşılıqlı destek, regionlar arasında bağlar qurmaq fırsatına sahip olacaqlar. Qozğatuv neticeleri, federatsiyanıñ bazı subyektleriniñ merkeziy akimiyetniñ kirişmegeni, mustaqillik kenişlenmesi diger cumhuriyetlerni ve bölgelerni tam muhtariyetni talap etmekni teşviq etkende sezilecektir. Moskvanıñ etnik grupalar arasında zıddiyet tarikleri ve mühalüfetni şaşırtma şekilinde ananeviy ayırıcı siyaseti, cumhuriyetçi etnik liderleri başqa çeşit milletler birleşmelerniñ temsilcilerinen kaolitsiya/birleşme qurmağa tırışacaqlar ve başqa subyeklerge mustaqillike irişmek içün yardım itecekler.

Cumhuriyetçi yolbaşçılar ayrıca Moskva tarafından aqsız qullanılğanına israr etip: bölgülerindeki faydalı qazımtılarnı ve iqtisadiy varlıqlarnı kontrol/nezaret etilmesini talap etecekler. Atta bazı etnik bölgeler: misal olaraq Tümen vilâyetindeki Hantı-Mansi muhtariyetniñ Ugra-dairesi Rusiyeniñ yermayı ve tabiiy gaz kelirlerden mühim bir qısımnı temin etken regionlardaki tabiiy resurslarğa mülk aqlarını lâğu etilmesini ilân ete bileler. Federatsiyalarnıñ zaiflaşmasınen beraber yerli akimiyetler çeşit iqtisadiy faydalarğa iddia ete bile, hususan ihrac faydalar, vergilerniñ eksilmesi ve mahsus yerli mahsullar içün kvotalar, bundan da ğayrı, yermayı ve gaz ihrac etilgen ve şimdilik federal seviyede kontrol etilgen, borularğa doğrudan doğru kiriş.

Rusiyeniñ Sovetler Birligi yıqıluvı zamanlarda peyda olgan mustaqillik içün areketlerniñ çoqusı ğayrıdan canlanuvı sezilmekte. Bazı allarda itibarlı etnik grupalarnıñ azalarnıñ bir qısımı cumhuriyetlerinde daha mühim ve al etici rol oynamaq aqqını talap etecekler. Qavimlerniñ çoqusı, havmı rus olğan ve yaqında kelgen sakinlerge baqqanda, bu ana topraqlada devamlı yaşağan halqı olaraq tamır/asıl halqı stausını talap etmesi mümkün. Qavmi failler, Moskvanıñ, bütün cumhuriyetler gönülli olaraq çarlıq imperatorlıqqa, Sovetler Birligine ya da Rusiye Federatsiyasına kirgeni aqqında rivayetlerine itiraz bildirecek. Qavim başlıqları rus milleti kiçik cumhuriyetler tışında büyük topraqlarğa saip olğan vaqıtta, sayısı az olğan millet içün tek bir cumhuriyet vetan olaraq qabul etilir degen fikirlerine qandırıp, halq destegini qıdıra. Böyle fikilerlerniñ beyanatı asıl halq olmağan milletlerge, hususan ruslarğa ezqi tesirini kösterecek, ve olarnı cumhuriyet sıñırlarını terk etmege mecbur etecektir.

Memleketniñ bazı qısımlarında qavim ve dinler arası zıddiyet ve atta şiddetli çatışuvlar beklenile. İqtisadiy zeval ve siyasiy añlaşılmamazlıqlar vaqtında milliy-etnik areketler peyda olıp, halq seferberligi (мобілізація) içün, bu vaziyette qabaatlanacaq birini qıdıracaqlar. Bazı asıl qavim olmağan gruppalar, cumhuriyet elitalar başqa qavimlerini qullanıp, öz milletine qol tutqanlarına şikâyet eticektir. Böyle qabaatlavlar, Şimaliy Kavkazdaki bir birine yaqın olıp kelişken tarihiy teritoriyalar ve resurslar iddiaları ziyade körüle bilir. Bu sebepten em ayrılma em de bazı cumhuriyetlerniñ dağılmasına ıntıluvlarnı arttıra bile.

Kreml, memleketniñ parçalanmasına sebep ola bilecek iqtisadnıñ fenalaşuvı sebebinden, narazlıqlarnı tınçlandırmaq içün, memleketniñ içinde rus etno-milletçiliginiñ teşviq etüvine büyük emiyet bere. Ksenofobiya, islamifobiya ve antimigrant duyğular Moskva söndürip olamacaq bir ditonatornı tutaştıra bile. Sorav şekilde keçirilgen tetqiqatlar daima etnotsentizm ve ksenofob duyğuları, Orta Asiya ve Şımaliy Kavkazdan kelgen işcilerge qarşı menfiy munasebetnen desteklengenini köstermekte. Lâkin akimiyetniñ yolbaşçıları tarafından böyle duyğularnıñ qullanılması ve rus etno-milletçilikniñ darqalması diger milletler arasında anti-Rus keyfiyetlerni tarik ete bilecek.

2010-cı senesinde eali cedvelge aluvnıñ neticelerine köre, Rusiye ealesi 142,9 milyon can/insan edi. Beşten bir, ya da 30 milyonğa yaqın insan, sayısı vira ratqan, rus olmağan milletlerge aittir. Etnik ruslarnıñ demografik tüşüvi, ülkeniñ içtimaiy, siyasiy, topraq bütünligi aqqında şübe doğura ve muhteriyet, ayırıluvlar ve mustaqillik içün aretlerini rağbetley. 1989 ve 2010 seneleri arasında yapılğan eali cedvellerge köre, 21 cumhuriyetniñ on dörtünde (Ukraynanıñ işgal etilgen Kırımda olğan ealisini saymayıp), etnik Rus ealisi titul millet tenessüpleri (пропорційно) ceetinden vira azlaşmaqta. On üç cumhuriyetniñ rus ealesiniñ sayısı ümümiy toplam nufusnıñ yarımından aznı teşkil ete. Doquz cumhuriyetniñ, üçte birinden daha azı etnik Ruslardır. On bir cumhuriyette, rus qavmi asıl milletniñ nufuzından azdır. Budan da ğayrı, Sibir, Ural, Tınç okean regionında ve başqa yerlerde, Britaniyanıñ sabıq müstemlekeler tastıqlağanı kibi ümümiy menşiye ve tilge baqmadan devletçilikke çağıruvlarnı quvetleştirir, aveslendire bilir.

Parçalanuv stsenariyi

Devletniñ birinci adım parçalanmasınıñ sıñırlı bir bozğunlığını ketire bilir. İqtisadiy belâlar ve siyasiy qalabalıklarnıñ qaynağan vaqıtta, Moskvanen añlaşmalarnıñ ihtimalı az olğan, bir qaç federatsiyalarnıñ ayrılması mümkündir. Bu stsenariyge köre, Kreml, başqa regionlarğa darqala bilecek kütleviy zorbalıqlarğa yol bermemek içün, böyle neticelerge razı olır.Böyle ayrıluvda Çeçenistan birinci ola bile, çünki anda ayrı devlet ve mustaqillik içün 1990 senelerniñ devamında bu maqsatqa irişmek içün kerekli asıl qoyulğan edi. Şımaliy Kavkaz ya da Orta Volga kibi cumhuriyetler ayrı çıqmaq içün milliy areketlerge keçmeden birden mustaqillik aqqında beyanname taqdim eter ya da Çeçenistan usullarını közge alırlar (tekrarlay bilelir). Bu, 1990-cı senesi RSFSR-niñ bütün muhtar respublikalarınıñ öz suverenliklerini ilân etkenleri, lâkin ayrı çıqmaq içün soñki adım atacaqta toqtağanlarını hatırlata.

Ehalesi çoqusı rus olgan bazı bölgüler de muhtar cümhuriyet statusını talap ete bilir. Bu, Sibir ve Tınç okean bölgesinde bazı regionlar artqan mustaqillik ve öz-özüni idare etüvge çağıruvlarnıñ ortasında asimetrik bir federatsiyağa qarşı, diyar ve vilâyetlerge ait ola bilir. Akimiyet içün küreş kerginleşken vaqıtta, rejim merkezden başlap dağılmağa başlasa, bölünüvlerniñ vira keñişlenmesi mümkün edi. Bölünüvler Putinniñ işke yaramağanı, öldürüv, vazifeden çetleştirüv ya apansızdan tabiiy ölüvi sebebinden alevlene bile. Şiddeti az olğan bir stsenariyde islâhatçi ya da sözde demokratik bir idarecilik prezedentlikni öz eline keçire ve atta közü qaytqan halqnı yatıştırmaq içün, siyasiy muhalifet azalarnı celp ete. Lâkin, sert areketlerniñ tarfdarları devrimge ıntılıp, siyaset qurulışnı saqlap qaldırmaq, ya Putinni «dümen» başında qaldırmaq, ya da onıñ yerine başqa avtoritar figuranı ketirmek içün, keregini yapmağa tırışacaq. Böyle stsenariy, avgustnıñ 1991 senesi sovetler tarafdarlarnıñ sert ve nasipsiz akimiyetniñ zapt etüvi içün areketleri Sovetler Birliginiñ dağıluvına ketirdi. Rusiyeniñ imperialist akimiyeti avdarılmasına bir qaç etno-milliy cumhuriyetleriniñ Moskva ve St. Piterburg kibi muqavamet yapa bile edi, lâkin bazı regionlarnıñ idareçiligi vaziyetniñ alı belli olğanına qadar, toqtalıp beklemege qarar ala bile.

Rusiyeniñ federal qurulışı elitalarnıñ içindeki küreşten zarar körecek. Lâkin memüriy bölünmeler bütün devletke aynı tesir etemez. Bazı federal birlemleri ayırı çıqış işlerini keçirgende, başqaları ise – muhtariyet keñleştire ya da bir qaç federatsiyalarnıñ birligine koşula. Belli bir eñ kergin zamanda, Kreml qaviy devletni elde qaldırmaq içün, zorbalıqnen merkezleştirüv ve represiyalarnı kullanuv aqqında qarar almaq mumkün edi, ama federaciyanıñ bir qaç qısımları öz tarafından zorbalıqlı qarşılıq kösterecegine sebep olması mümkün. Narazlıqlar bildirgen regionlarda rejimni avuştırmaq içün, pasiv muqavemet musbet neticelerge ketirmese, şeerlerde cenk şekiline silâlı muqavemet ya da silâlı partizanlar areketi öz varlığını saqlamaq içün yekâne fırsat olacaqtır. Akimiyet rejimi muhalifetni bastırıp, devlet akimiyetni daha ziyade dağıtmaq maqsadınen diversiyalar, patlatuvlar ve öldürivler yapacaq bazı bir gruppalarnı radikalleştirecek. Kreml cemiyetni mobilizatsiya etip, fesat etken cumhuriyetke keñiş istilânen kirecek ve Rusiyege qarşı separatizm başlağanı, devletniñ teritorial birdemligi telükede olğanı aqqında iddia etecektir. Ama bu areketler, Ukrayinada büyük telâfet neticesinde, cemiyet tarafından nevbetteki arbiy zıddiyet suvuq qarşılana bile. Olar, devlet içinde devamlı cenk yerinde, bir qaç cumhuriyetniñ ayrı çıqmasına razı olırlar.

Memleketniñ bazı qısımlarında devlet akimiyetniñ dağıluvı ve regional idarecilikniñ yoqluğı sebebinden, yerli havsızlıq organları, silâlı milisler ya da cinaiy toplumlar tarafından, regional akimiyetlerni ve lokal ihtisat idaresini zapt etilmesine ketire bile. Alternativ olaraq, regional lidirlik Rusiye askerlerniñ keri çekilmesini talap ete bilir ve bazı cumhureyetlerde ve bölgelerde yerli valiler yañı qurulğan devlette öz arbiy quvetlernen telükesizlik organlarını teşkil etecek, 1990-cı senelerniñ başında – evelki Sovet cumhuriyetlerde ve separatist topluluqlar Moldova, Gürcistan, Azerbaycan memleketlerniñ vaziyetine beñzer.

Devamlı felâketler vaqtında em rus etno-milletçilik, em de devlet imperializm, milli ve regional separatizm, yagmurdan soñ mantarlarnıñ gür darqalıp öskeni kibi, ğayrıdan canlandırıp faal areketke tutunır. Rusiyeniñ milletçileri ve imperialistler merkeziy akimiyetke ve regional memuriyetlerge qarşı çıqışları olmaq mümkün. Bazı milletçi yolbaşçılar rejim tarafdarları olğan grupalarnı bölünüvlarğa yol bermemek içün teşkil ete bile, yada olğan akimiyetniñ yerine, devlet birdemlikni saqlap olacaq ve muhalifetni yoq etip olacaq, daha açıq imperializm ya da etno-milletçilik rejimni ketire bile. Milletçiler mustaqillik içün regional areketke qarşı çıqıp devlet dağıluvını toqtatmaq içün, çeşit cumhuriyetlerde rus havimni saqlamaq içün, halq ordusını teşkil ete bile. Eki taraftan teşkil etilgen silâlı halq ordusı / militsiya, müsülman ve hristian ealeleri arasında vira kerginleşken zıddiyetni qullanmağa tırışacaq.

Milliy devletlerniñ peyda oluvı

Devletniñ dağıluvı ketişatında Moskvanıñ başqaldıruvlarnı bastırmaq içün areketleri, olğan zıddiyetni bütün Rusie topraqlarıda daha keniş alevlenmesine sebep ola. Baş qaldırğan halqnıñ ve telükesizlik hızmetleri arasında çatışuvlar başqa regionlarnıñ paytahtılarına barıp çıqacaq. Arbiy quvetler ve telükesizlik hızmetleri yayılmağa mecbur olacaq ve sayısıs siyasiy isyanlarnı toqtatıp olamacaqlar. 1990-ci senelerde olgan vaqıyalar, rusiyeniñ merkeziy akimiyeti zayıflaşqanınen ve akimiyet içün küreş faalleşkeninen, çoqusı cumhuriyetler ve bölgeler öz regionlarda istiqrarlıqnı temin etmek maqsadınen, muhtariyetke ve atta mustaqillikke ıntılmağa başlağanlarını kösterdi. Federal merkezniñ siyasiy çaresizligi bazı regionlar ve cumhuriyetlerniñ mustaqillik içün deklaratsiyalarnı qabul etip ve halq referendumlarnı teşkil etmege mecbur etecek. Tatarstan ve Başqırdıstan kibi daha zengin ve iqtisadiy ceetinden inkişaf etken cumhuriyetlerde öz taqdirini tain etüv istiqametinde areket etüv ve qomşu cumhuriyetlerge bu meselede teşviq etecekler. Olar öz kelecek statusları konfederatsiya ya da tamamınen mustaqillik içün bir sıra talapları aqqında ilân etecekler. Böyle bildirüvler bütün memlekette domino efektni yaratacaq ve diger cumhuriyetler ve regionlarda olarnıñ muvafaqiyetni tekrarlanmasına rağbetlendirecek.

Bir sıra milletler rusiye imperatorlığınıñ zapt etüvinden evel mustaqil olğanları aqqında tarihiy malümatlarını açıqlap, mustaqil devlet olmaq içün aqlarını qorçalacaq.тBular tatar, başqırt, karel, udmurt, mokşan, erzyan, mariy, çerkes, balkar, çeçen, inğuş, qalmıq, hakas, altay, buryat, tuvan ve saha milletlerdir. Uzaq Şimal, Sibir ve Tınç okean regionlar milletleri yer-mayı, gaz, altın, uran ve başqa faydalı qazıntılarnen beraber resurs ve topraqlarda nezaret keñleşüvini öz ayrı muhtariyetlerni talap ete bileler. Asıl halqlarnıñ bir sırası Birleşken Milletlerniñ nizamnamesine ve 2017-ci senesiniñ Birleşken Milletlerniñ Asıl halqlarnıñ aqları aqqında beyannamege köre, öz taqdirini tain etüv aqları aqqında bildire bileler. Olar öz añaneviy topraqları, resurslar ve memüriy belgilenüv aqqında qanunlarga kore aqları olğanını iddia etecekler. Birleşken Milletlerniñ Baş Asambleyasınıñ 1960 senesi müstemleke memleketler ve halqlarğa mustaqillik berüv aqqında deklaratsiya esasında devletçilikni qorçalavda, daha muvafaqiyetli ola bileler. Atta ealesi çoqusı rus olğan diyar ve vilâyetlerniñ asıl halqı statusını – özüniñ belgilenüvi ve mustaqillik negizini, iddia ete bileler, çünki olar Rusiye işğali ve müstemlekeden evel bar ediler.

Rusiye federatsiyası ya regionlar ya da etno-cumhuriyet sıñırlarğa kore dağıla bile. Rusiyeniñ etno-milletçileri, rus milleti Sovetler Birliginde ve Rusiye Federatsiyada ayırımcılıqqa oğranı aqqın bildirip, ayrı milliy cumhuriyet ya da rus cumhuriyetler federatsiyalarnı talap etecekler. Resurslarğa zenğin ya da qaviy yerli özüne-haslığı olgan regionlarnıñ sakinleri inklüziv multietnik printsiplerge esaslanğan mustaqillik ğayesine irişe bile. Ealesi çoqusı rus milleti olğan regionlar devlet olması içün endi ilk adımlarını attı ve buna oşagan teşebbüsler yañıdan canlana bile. Eñ közge çarpqan vaqıyalardan biri, 1993 senesi Ural respublikanıñ qısqa muddet mevcüt olıp, altı vilâyetteni ala edi — Sverdlovsk, Perm, Çelyabinsk, Tümen, Kurgan ve Orenburg. Eali çoqluğı rus milleti olğan regionlar federatsiyanıñ yıqıluvınen meydanğa kele bile, Baltiyanıñ dörtünci cumhuriyeti olğan Kalinigrad ve yañı Tınç okean devleti olaraq Primorsk diyarı, ekisiniñ de – kelecekte zengi qomşu devletlerinen iqtisadiy integratsiyaları beklenilmesi mevcut.

Rusiyeniñ başqa regional özüne haslıqqa (ідентичності) esaslanğan,vaqtınce devlet qurulışları da bar edi, bu sebepten bazı yerli failler olarnıñ ğayrıdan tiklenilmesine ıntıla bile, ya da devlet qanuniyligi aqqında bildirmek içün, olarnı tarihiy vaqıya olaraq qullana bile. Bularğa, bir qaç vilâyet ve diyarlarnı qavrap alğan topraqlar, Sibir ve Uzaq Şarq respublikaları kire. Rusiye çarlığı yıqılğanından soñ yüz berğen vatandaşlar cenkleri vaqtında, Amerikanıñ mustaqillik içün cenkni taqlid eterek, millet olaraq özüne haslığı aqqında bildirgen Sibir bölgesiniñ yolbaşçıları 1918 senesi yanvar ayında Sibir muhtariyetniñ vaqtınce akimiyetini yarattı, lâkin bolşevikler onı yoq etti. Aslında, qavmi rus olğan ealenıñ büyük qısımı mustaqillik ya da regionlarnıñ ayrılmasına qol tuta bile, çünki şu topraqlarda olar evel zamanlardan berli yaşap kelgen ve tilleri bir olğanına baqmadan, Rusiyenen bağları üzüle yatmaqta. Sibir cumhuriyeti öz mustaqilligi aqqında ilân etken birinci subyektlerniñ sırasındadır. Uzaq Şarqta yaşağan büyük ukrain ealesi de regional muhtariyetniñ keñleşmesini ve Ukraina ile munasebetlerniñ yaqınlaşmasını talap ete bile. Sovetler birliginiñ dağıluvından soñ Sibir ve Tınç okean regionlarına sürgün etilgen ukrain, tatar, ve çuvaş kibi başqa milletlernen beraber til ve medeniyetniñ yaş etüv protseslerini keçirdi.

Etnik-milliy printsiplerniñ esasında ayırılmalar, azlıq ve çoqluq, ya da rus milletinen bir federatsiyada qalmağa istegenlerniñ arasında, içki zıddiyetlerniñ qozğatılmasına sebep ola bile. Bazı Rusiyeden ayrıluvnı desteklegen respublikalarnıñ ya da areket yolbaşçıları, topraqlarnıñ alınması ve etnik aqrabalıq olğan qomşu bölgelerniñ qoşulması içün tedbirler alınacaq. Zıddiyetlerniñ keñleşüvi sebebinden, Putin Kreml idareciligini qoldan qaçırmamaq, eali çoqluğını teşkil etken rus qavmi olğan vilâyetlerniñ ayrılmasına yol bermemek ve rus devletniñ özegi saqlanılması içün, Putin ya da onıñ halevi(наступник) rus etno-milletçilikke muracat ete bile.

Mahsus yapılğan, etnik farqlılıqlar peşinde zorbalıqlı areketler, 1990-cı seneler devamında federal Yugoslaviyanıñ dağıluvına ketirgen adiselerini hatırlata. Lâkim «Yugoslav stsenariysi» farqlı olğanını hatırlamalımız: Sloveniyada sıñırlı arbiy çatışmalar, Makedoniyada kiçik bir partizanlar cenki, Serbiyada NATO-nıñ qısqa bombalav kompaniyası ve Çernogoriyada silâhsız çatışmalar. Bunıñ aksine, Hırvatistan, Bosna ve Hersek, Kosovadaki cenkler on binlerce insan öldürdi ve millionlarnen insan, yaşağan yerlerini terk etmege mecbur oldı. Rusiye Federatsiyanıñ çeşit regionları bu farqlı stsenariyleriylerni qullana bile, atta merkez ve bazı cumhuriyet, ve regionlar arasında çıqtan-açıq cenk olması mumkün. Maskva, isyanci respublikalardan aynı bir qavmi olğan regionlarnı ayırmaq içün, etnik ruslarnı seferber etip, Serbiyanıñ mirasçısı olması mümkün. O, Miloşeviçniñ Yugoslaviyasında olğanı kibi, rus olmağan ealeni öldürmek ve sürgün etmek içün, militsiya gruplarını ve göñülliler areketlerniñ maliyesini temin etip, silâhlata ve yönete bile. Rus olmağanlarğa qarşı zorbalıqlarğa qol tutqan çeşit etno-milletçiler areketler işke alına bilir, olarından bazılarnıñ endi etnik azlıqlarğa ve siyasiy muhalifetke qarşı zorbalıqlı ücümlarda tecribesi bar. Ukrayinanıñ Donbasından ve başqa çatışuv bölgelerden qaytqan askerler, teritorial ve etnik içki cenklerge yönele bile.

Moskva ile acıq çatışma ortasında federatsiyanıñ bazı sabıq bölgelerinde/subyektleri ruslaşsızuv (derusifikatsiya) ceryanı küç ala bile. Yañı akimiyetler öz milletini ve onıñ özüne has olğan hususiyetlerinen beraber devlet mustaqilligini de «rus dünyasından» qorçalamağa tırışacaqtır. Bazı allarda bu mühim siyasiy vazefelerde bulunğan ruslarnıñ boşatılması, rus şerketler sahiplerniñ mal-mülkü ve işlerniñ elden alınması, ya da atta beşinci kolona kibi körülgen rus ealinıñ quvulması kibi tetbirlerni içine ala bile.Bazı cumhuriyetler, havimniñ bir türlü oluvını temin etilmesi içün, ya da başqa topraqlarnı elge almaq içün bazı cumhuriyetlerniñ merkeziy akimiyet tarafından etnik ayırmalar temin etecek.

Rusiyede 1917 ve 1926 senelerni çar akimietniñ yıqıluvı ve bolşevikler tarafından devletniñ zapt etilmesini qatırlatqan bir qaç vatandaş cenki olması mümkün. Böyle çatışuvlarnıñ bir qaçı, Rusiye imperiyasından ayırıluv ve yañıdan canlanuv ya da mustaqillik tiklenmesi içün, milliy azatlıq cenkleri edi.Bu kibi küreş merkeziy ya da Moskva tarafdarları olğan regional akimiyetlerge qarşı partizan cenkini de içine almaq mümkün. Kreml, telükesizlik hızmetlerniñ sayısı devlette kütleviy şekilde açılğan cenklerni bastırmaq içün az olğanını añlaycaq ve olar tek Maskva, Sankt-Peterburg ve Rusiyeniñ avropa qısımında bulunğan esas vilâyetlerni kontrol ete bilecek. Merkeziy Rusiye regionlarnen demokratik iş birligi tutmağa istegi olması şart degil. O tecavuz quvetke çevirile bile. Lâkin onıñ arbiy quveti azlaşqanı közge çarpacaq, geopolitik maqsadları eksilecek, imperial keñişlenüv yerinde, devletniñ telükesizligini temin etüvine daha çoq diqqat ayırılacaqtır. Artıp turğan çatışuvlarnıñ ortasında, farqlı ideologiyarı ve regional programları olğan fraktsiyalar, özlerini qanun ceetten, yañı rusiye devletniñ milliy ükümeti olaraq ilân ete bile. O vaqıt memleket, küçükleşken Rusiyede topraqlar içün tartışqan, iqtisadiy resurslar ve siyasi akimiyet içün rekabet etken siyasiy küçleri, Libiya, Irak ya da Suriye stsenariysi qarşısında qala bilir.

Parçalanuvdan soñra

Dağılğan Rusiye Federatsiyasından ayırılıp çıqqan iqbalperest ülkelerniñ tez vaqıtta halqara ceetten tanılması şubelidir. Bazı devletler, içki havim ve topraqlar içün çezilmegen çatışmalar, ve atta qomşu memleketlernen davalarğa qarışqan, inkişafı yıllarca toqtatılğan devletlerge çevirile bile. Bölünüv protsesi, silâlı çatışuvlar çoq olğanından, qaçqınlar aqımları, topraqlar içün cenkler, energetik ve ticaret bağlarnıñ üzülüvi ya da çeşit arbiy istilâlar kibi stsenariylerge ketirmek mumkün. Ama, aynı zamanda siyasiy ceetten istiqrarlı, iqtisadnıñ temeli sağlam, coğrafik ceetinden elverişli yerleşüvi ve ükümeti sadaqatlı halqara iş birliginde añlaşmaları olğan bir qaç devlet meydanğa kelmesi de mümkün.

Milletniñ özüne haslığınıñ saqlanılıp qalması ve inkişafı icün, mühim şartlarından biri – devletçiliktir. Rusiye Federatsiyasından çıqqan proto-devletler ve diger qurulışlar içki siyasiy sistemaları ve idare qurulışı ceetinden bir çeşitte olmaycaqlar. Olardan bir qaçı cumhuriy ve regional institutlar mustaqillikni qazanğanınen, çeşit vazifeler başında turmaq içün tartışqan yañı siyasiy fırqalarnen göncelenip ğayrıdan şekillengen demokratiyada inkişaf ete bile. Olar çalısıp olacaq mustaqillik modelni saylağanda üç Baltik devletlerge (Estoniya, Latviya, Litva) ve diger evel Sovet birliginiñ sabıq devletlerge muracat etecekler.

Yañı avtokratlar federatsiyanıñ eski subyektlerinde peyda ola bile, ve biraz ufaq şekilde olsa da, yerli liderlerniñ qabarcılı avtoritar, aq-uquqlarnı şahsiy idaresinde tutqan liderlerinen, içindeki represiyalar ve kütleviy haber vastalarnıñ tsenzurasınen uquq qoruyıcı ve mahkeme sistemalarınen Rusiyeni hatırlata bilecek. Özlerini yañı devletniñ qoruyıciları olaraq tanıtıp, içki ve tış telükeler tüşünip çıqarıp ya da olarnı qabartıp köstere bileler. Regionlarnıñ çoqusında devamlı represiyalar sebebinden, yerli avtokratlarğa qarşı çıqışlar yapa bilecek, demokratik muhalifet sıñırlıdır.

Şımaliy Kavkaz qısımlarında ananeviy etnoklan idare sisteması qaviyleşip Moskva tain etken regional memuriyetlerni avuştıracaq. Bazı sabıq muhtar cumhuriyatlerniñ yerli yolbaşçıları/liderleri, asıl halqı olmağan ealesiniñ aqlarını sınırlaştırıp, etnokratik devlet qura bile. Ayrı çıquv, istiqrar ve temsilci akimiyet temin etilmese, yañı şekillengen devletler içindeki reqabet etken patronaj ağlarına esaslanğan elitalar arasında ükümet içün tartışuvlarğa sebep ola bile. Mustaqillikke areketler, bir sira havmi qarışıq olgan topraqlarda özüne has olğan regionlarnıñ hususiyeti içün ve çeşit milletlerniñ bir yerde yaşaması içün, sağlamlıq sınavı olacaqtır. Bazı respublikalar, yañı liderlerniñ çoqusı etnik ceetten bir türlü milletli cemiyet yaratmağa tırışqanı sebebinden, havmiy ayırım, arıtuvlar, quvıp çıqaruvlar ya da asıl halqqa mensüp olmağan milletlerniñ öz isteginen çıquvlarına şaat ola bile. Yañı peyda olğan devletler, Moskva tarafından kelgen federal maliyeniñ toqtatıluvınen, iqtisadiy meselelerge oğraycaq. Ayrıca, devamlı siyasiy muayyensizlik, içtimaiy qalabalıqlar, etnik çatışmalar, memuriy qabarcılıqlar ve idareli cinaiyetçilik (організована злочинність), ticaret faaliyetler ve tış memleketlerniñ yatırımları toqtatıla bile.

Ama, Rusiyeniñ dağıluvından soñ, meydanğa kelgen bir qaç küçük devletler daha çoq demokratiyağa yönetildi. Olar biznes içün elverişli şaraitleri olğan ve halqara yatırımlar içün muvafıq, hususan demokratik ve bütün saalarda inkişaf etken çet memleketlernen iş birlik yapmaq mümkün. Bundan da ğayrı, kerekli ve esas saylavcılar gruppalarğa yañı devlette yer temin etüvinen mustaqilliklerine qol tutmaq içün, ükümet teşkilâtlarda etnik temsilcilikniñ keñleşmesi talap etilmek mümkün. Lâkin er bir inkişaf etken memleketler, ğayrıdan tiklenüv ve iqtisadiy stabilleştirüv kibi büyük meselelerge qarşı turıp, em aqiqiy halqara diplomatik em de maaliy destekke muhtactır. Yardım, istiqrarlıqqa yaqın ve añlayışlı siyasiy, içtimaiy ve uquq müiti olğan yañı şekillengen, ya da çet memleketlerden yatırımlar celp ete bilecek, resurs ve istisalları olğan devletlerge kelecektir.

Rusiye federatsiyasından çıqqan bazı memleketlerniñ arasında olğan añlaşılmamazlıqlar silâlı çatışuvlarğa çevirile bile. Bu zıddiyetniñ esas sebepleri: özekli silâ, arbiy tehnika, energetik infrastrurturası ya da kritik resurslarnıñ nezaret etilmesidir. Lâkin, Kremlniñ, bölüngen Rusiye devleti er bir saada çatışuvlar ve haosqa ketirecegi aqqında propagandasına inanmaq yañlış olacaq. Dağılğan devletler, müstemlekeden soñ Afrikanıñ misalini tekrarlay bile, çünki er bir qomşu devlet topraqlar ve sayısı az olğan milletler meselesinde iddia ete bilecegi sebebinde, evelki memuriy sıñırlarını tutmalı. Böyle qararlar, şekillenip turğan devlet (proto-devletler) demokrat ya da aftokrat şeklinde inkişaf etkenine baqmadan, yañı akimiyet tarafından qabul etilecektir.

Moskova idaresiniñ dağıtılması, pan-regional ve pan-cumhuriyetçi birleşmelerniñ meydanğa kelmesine yardımcı olur. Böyle teşebbüsler federal ve konfederal devlet qurulışlarına çevirile bile. Böyle bir protsesniñ habercisi, 1990-cı senelerde Rusiyeniñ büyük qısımnı qaplapalğan sekiz regionlarnıñ birleşmesi Yeltsin tarafından boysundırılğan edi. Sibir añlaşması parlaq bir misal oldı. Novosibirsk ise, Sibirniñ ğarbı ve şarqı arasında iqtisadiy areketlerni idare etmesi içün, on doquz regionnıñ merkezi edi. Moskva Sibir birleşmesinen añlaşmasından evel er bir areketke qarşı çıqa edi, çünki panregional özüne haslığını keñleşmesiniñ qaviyleşmesinden ve sibirdeki separatizmnı rağbetlendirüvden saqına ediler. 1993 senesi ilân etilgen Ural cumhuriyeti de evelki vilâyetler, diyarlar ve milliy cumhuriyetler arasında konfederativ añlaşuvğa ruhladırmaq mümkün edi.

Orta Volga regionıñda İdel-Ural devleti ğayrıdan canlana bile. Bu qısqa muddet yaşağan cumhuriyeti, 1918 senesi mart ayında Tatarstannıñ paytahtı Kazanda ilân etildi. İlân etilgen cumhuriyet, tatar, başkir, çuvaş ve başqa milletlerni beraber birleşip, Rusiye imperiyasından qurtulmağa iddia etken edi. Bu cumhuriyetke şimdiki Tatarstan, Başqırtostan ve Orenburg vilâyetleri kire edi, bazı erbaplar Kaspiy deñızniñ yalısına da iddia etken edi. Azat İdel-Ural areketi tarafında teşviq etilgen Orta Volganıñ zemaneviy canlanması Tatarstan, Başqırtostan, Çuvaş, Mariy El, Udmurtya ve Mordoviya (soñkisiniñ teşkil etken eki milleti de tanılğanı içün Erzyano-Mokşa olaraq yañıdan adlandırıldı). İdel-Ural devleti, her cumhuriyeti öz iç ve tış siyasetini yürütip bir konfederatsiya olaraq inkişaf etilmesi tasavur etile. Bazı failler, yañı devlette Qazahistan ile halqara bir sıñır bermek içün Komi Cumhuriyeti, Perm Krai ve Orenburg vilâyetini de içine alıp daha büyük bir konfederatsiyanı yaratmaq teklif etti.

Cumhuriyetler-ara teşebbüsler 1918 ve 1922 senelerniñ arasında yaşağan Şimaliy Kavkaz Dağlılarnıñ Respublikasınıñ canlandırmasını da içine almaq mümkün. Konfederativ devletke yedi devlet kirgen edi – Dağıstan, Çeçenistan, İnguşetiya, Osetiya, Çerkesiya, Abhaziya ve Noğay çölleridir. Sovetler dağılğanı vaqıtta Dağlılarnıñ Cumhuriyetini canladırmaq niyetinen 1989 senesi Şimaliy Kavkaz dağlı milletlerniñ Asambleyası çağırıldı, ve Kavkaznıñ dağlı milletler Konfederatsiyası kibi adlandırıldı. 1990 senesi oktâbr ayında o Rusiye Federatsiyasından ayrı çıqqanı ve1918 senesiniñ Dağlılar Cumhuriyetniñ halefi olaraq ilân etildi. 1991 senesi noyabr ayında Şımaliy Kavkaznıñ Konfederatsiyanı teşkil etken on dört milleti añlaşmanı imzaladı. O islâm dinniñ qanunlarına degil de, multietnik birdemlik ve rusiye imperializmne ve müstemelikke qarşı muhalifetke esaslana edi.

Sibirniñ şimalinde olğan Saha Cumhuriyeti öz Arktika yalısınen, limanlarınen, yeterli energetik ve mineral resurslarınen, Rusiye Federatsıyasından qurtulğan eñ büyük devlet olacaqtır. İdraqlı siyasiy liderligi, şimaliy deñiz yollarnıñ artması Asiya-Tınç okean regioninen beraber cenübiy Sibir ve Qıtaynen ticaretniñ inkişafı neticesinde büyük fayda ketire bile. Şimaliy Buzlı Okeanı boyunda yerleşken diger şimal regionları, Komi Respublikası, Nenets Muhtar Dairesi ve Yamalo-Nenets Muhtar Dairesi dünya sahnasında Sahanı misal olaraq köz ögüne almaq mümkün.

Cümhuriyetlerniñ mustaqillikleri inkişafınen paralel olaraq, esasen rus ealesi olğan regionlarnıñ çoqusında mustaqillikniñ ilân etilmesi mümkün. Olardan bazısı federatsiya ve konfederatsiyalarğa birleşip, yañı devlet qurulışlarnı yarata bile. Bu, etnik rus milliy devletnin peyda oluvına işareti olır edi, lâkin onıñ siyasiy terkibi ve merkeziy akimiyetniñ vazifeleri, Moskva ve Sankt-Peterburgda regional liderleri ve memuriyetler arasında reqabet ya atta çatışmalarnı qozğata bile. Rusiye Federatsiyasınıñ bölünmesi bütün qomşu memleketlerge de tesir ete bile. Bazı devletler zıddiyetniñ kenişlenmesi qarşısında zayıf qalacaq ya da içki sarsıntılardan diqqatnı çevirmek maqsadınen Moskvanıñ tarik obyekti olacaq. Bazı devletler Rusiyeniñ dağıluvı ve zayıflığından kâr ete bile, olarnıñ telükesizlikni rahatsızlıqnı yengilleştirip, tesirini keñleştire ve atta çeşit adiseler neticesinde coyğan topraqlarnı qaytara.

Yanuş Bugayskiyniñ başqa ikâye etüvleri

Resam Marina Lutsıknıñ çalışmalarınen bastırılgan ikâye etüvler

Yanuş Bugayskiy — Vaşıngtonda “Ceymstaun fundatsiya”nıñ üyken ilmiy hadimi. Onıñ “Failed State: A Guide to Russia’s Rupture” adlı yañı kitabı 2022 senesi iyül ayında “Jamestown” neşriyatında bastırıldı. Onıñ “ArcUA” tarafından azırlanğan ukraincege tercimesi 2022 senesi küzde yayınlanacaq. Yanuş, transatlantic telükesüzligi, Avropa ve Rusiye aqqında 21 kitap ve bir çoq çıqışlarnıñ muelifi ola.